Auteur:
Nadine Saint-Pol, Corporate Consultant bij Group Casier, n.saint-pol@casier.be
“Ook na herbestemming materialen en gebouwen in de kringloop houden”
“Ook na herbestemming materialen en gebouwen in de kringloop houden”
Erfgoed en Visie geeft bouwkundig erfgoed zoals publieke gebouwen, schoolgebouwen, stations, en pakhuizen op vaak toplocaties in steden een nieuw glorieus leven. “Goede locaties en materialen zijn eindig. Wij breken niet af, maar bouwen voort en denken vooruit: verder dan alleen ontwerpen en verder dan alleen vandaag”, klinkt het bij Pieter Verfaillie, oprichter van bow architecten dat op 1 juli 2024 fuseerde met Erfgoed en Visie.
Erfgoed en Visie streeft integrale monumentenzorg na zodat het erfgoed niet alleen wordt bewaard, onderhouden en gerestaureerd maar ook een zinvolle meerwaarde krijgt voor de samenleving. “Door onze kennis en ervaring te bundelen, kunnen we nog betere diensten leveren en onze gezamenlijke visie op herbestemming en restauratie van erfgoed verder laten groeien”, vertelt Pieter Verfaillie. “We maken nu, samen met bow architecten, deel uit van de United Experts Group, een kennisnetwerk van adviesbedrijven (vandaag 15) met complementaire expertises waaronder ook Herbé. Dat is een studiebureau gespecialiseerd in de herbestemming van complexe erfgoedprojecten. Ik richtte Herbé in 2020 mee op en ben vandaag nog altijd bestuurder. We denken integraal volgens het model van de rondetafel van experten.”
Pieter Verfaillie: “Voor de vijfde verjaardag van bow architecten en vanuit het jonge Herbé wilden Ruben Willaert en ik iets teruggeven aan de maatschappij. Zo organiseerden we in 2024 de allereerste Herbestemmingsdag. Onze insteek is dat iedereen herbestemt of zal herbestemmen, want iedereen bestemt. Dat gebeurt met onze gebouwen, onze kleren, onze auto’s, onze IT. Herbestemming is een heel brede noemer. Het is meer en meer een gemene deler die we terugvinden in alle motoren waar onze maatschappij op draait. Het gaat erom dat overal waar we ons begeven, dat alles wat we vandaag rond ons zien en gebruiken, vroeg of laat een nieuwe bestemming krijgt. Het moet verteld worden dat dat er is. Met 21 zeer diverse projecten in alle Vlaamse provincies was de eerste Herbestemmingsdag een succes. Op 18 mei 2025 volgt de tweede editie, die zijn we momenteel volop aan het voorbereiden.”
“Ik verwijs graag naar het herbestemmingsonderzoek voor de Sint-Machutuskerk in Wannegem, een deelgemeente van het Oost-Vlaamse Kruisem. Sinds januari 2015 vinden er geen wekelijkse misvieringen meer plaats in de kerk en staat ze dus leeg. Volgens de onderzoeksmethodiek van het Agentschap Onroerend Erfgoed deden we in 2021 een herbestemmingsonderzoek. De gemeente vertelde dat er in 2016-2017 een kerkenbeleidsplan was geschreven, maar dat was in de kast verdwenen. In 2019-2020 had een ontwerpkantoor vanuit dat kerkenbeleidsplan de oefening gemaakt om een urnenkerk naar de kerk te brengen. Heel mooi, heel sereen en een heel gepaste invulling, maar economisch niet goed. Bij de gemeente en omgeving was er geen draagvlak voor. Wij zagen een andere opportuniteit: de ‘buur’ van de kerk is Heuvelheem, een zorgorganisatie die mensen met een beperking ondersteunt in het oude klooster op enkele meters van de kerk. We stelden aan de gemeente, de Kerkfabriek en Heuvelheem voor om het ruimtekort van Heuvelheem te rijmen met het ruimte-overschot van de Kerkfabriek. Een herbestemmingsproject is niet zomaar ‘blind’ een gebouw restaureren of verbouwen. Elke goede en rendabele herbestemming is het resultaat van verschillende doorgedreven onderzoeken. Van een stedenbouwkundig, naar een erfgoedonderzoek, over een ontwerpend, een programmatorisch en financieel onderzoek. Het beoogde resultaat is een breed gedragen vakkundig onderbouwd restauratie- en herbestemmingsproject als deel van het grotere maatschappelijk project Heuvelheem. Zorg staat daarbij centraal. De kerk zal dienen voor dagbesteding en het kloppend hart blijven voor de dorpsgemeenschap en daarbuiten.”
“We deden mee aan de thematische oproep van het Agentschap Onroerend Erfgoed voor de ‘super’-premies voor herbestemming en nevenbestemming van kerken. Het project belandde op de eerste plaats en vandaag is de kerk klaar voor z’n transformatie. Het is dus een traag proces maar het is zeker niet verkeerd om even te wachten, hoewel ik niet hou van veel papier in de kast, wel van realiseren.”
“Door bij elke herbestemming te zoeken naar de grootste meerwaarde voor onze planeet, onze samenleving, de huidige en toekomstige gebruikers en de eigenaars-investeerders. Herbestemming vertrekt vanuit een duurzaamheidsprincipe: hergebruiken wat we hebben. In België en bij uitbreiding in Europa hebben we een superrijk patrimonium. Als herbestemmers stellen we aan de kaak dat generaties na generaties op sites toekomen, die platgooien en een nieuwe site inplanten op hun manier, aangepast aan hun gebruik. Vanuit onze expertise van herbestemmen en restaureren stellen we vast dat er heel veel gebouwen zijn en dat er heel veel gebruikers op zoek zijn naar gebouwen. Het is een kwestie van de juiste gebruiker aan het juiste gebouw te koppelen.”
“Ik vergelijk ons altijd met de zomerse specialiteit Ricard. Als herbestemmers bereiden we het plateau voor met de juiste hoeveelheid Ricard, het kannetje water, de ijsblokjes en het stokje om te roeren. Zo trekken we naar de markt met grondige voorstudies. Wij werken altijd met ons uniek onderzoeksmodel van de 3 G’s: het gebouw (met uitbreiding van grond), de gebruiker en geld. De gebruiker is cruciaal en moet voor het geld zorgen. Maar de twee laatste G’s moeten zich inpassen in het gebouw. Niet elke functie is even ‘friendly’ voor een gebouw, zeker niet voor monumentale gebouwen. Als een gebruiker ons benadert en van een kapel een huis wil maken en er appartementen in bouwen en we voelen dat het niet ‘friendly’ is, dan doen wij daar niet aan mee. We vertrekken altijd van maximaal behoud en waardebepaling en zoeken hoe we de juiste functie naar het gebouw kunnen brengen.”
“De herbestemming die je vandaag doet, moet over 50 jaar opnieuw gebeuren. De ingrepen die je vandaag doet en de materialen die je vandaag gebruikt, moeten er dan weer uitkunnen zonder de afvalberg te vergroten. Elk gebouw is als een ‘ajuin’. Het heeft een aantal lagen. Je moet bekijken welke lagen je tegenkomt en hoe lang die meegaan, wat intussen ruim gedocumenteerd is. Een keuken gaat bijvoorbeeld minder lang mee dan de gevelbekleding. Daarom is het belangrijk om te zorgen voor een goed casco, een wind- en regendichte structuur, mogelijk basis tot goed geïsoleerd. Daarnaast is het noodzakelijk om goed na te denken over de technieken, wat niet makkelijk is. Vloerverwarming is moeilijker omdat die aan alles kleeft. Alles wat de materialen niet zuiver houdt, is niet circulair omdat je twee of drie verlijmde materialen moet weggooien.”
“Materialen en grondstoffen zijn eindig, daarom vind ik dat een mooi initiatief. Naar hergebruik van materialen is goede wil het begin. Dan komt de vraag: waar is de bron? Dat is de bouwstoffer, de producent van de bouwmaterialen. We hebben bouwstoffers van gebruikte en natuurlijke materialen nodig. Die bestaan en zijn gekender in restauratieland dan in nieuwbouw, maar toch blijft het vandaag heel beperkt. Architecten vragen vandaag vergunningen aan voor gebouwen waarvan ze bijvoorbeeld niet weten wat er aan de gevel zal hangen. We weten bijvoorbeeld hoogstens dat het een ‘plaat’materiaal wordt, maar we weten nog niet uit welke ‘mijn’ – een oud gebouw dat ontmanteld zal worden – het afkomstig zal zijn. De essentie voor ons is dan dat we de volumetrie kennen en dat we weten wat de invloed is op bijvoorbeeld waterhuishouding en ontharding. Dat is relevanter dan welk type materiaal er gebruikt zal worden.”
“Bedrijven en mensen moeten meer afstand nemen van het nieuwe en meer naar het verhaal kijken van ‘iemand zoekt een gebouw en een gebouw zoekt iemand’ en die twee met elkaar verbinden. En dan vooral grondig nadenken over wat we in die gebouwen gaan doen, wetende dat contexten altijd maar evolutief zijn en veranderen. Een andere uitdaging voor herbestemmingsprojecten en zeker voor erfgoed, is dat de fase van vermarkting niet altijd gelijkstaat met verkoop. Het gaat eigenlijk om de overdracht van eigendomsrechten. Er ontstaan allerlei soorten nieuwe formules zoals erfpachten en huurkopen waardoor de financiële wereld mee moet denken om oplossingen te bieden voor ons patrimonium dat we moeten herbestemmen.”
“Met ‘niet voor mij, niet voor u, maar voor de hele maatschappij’ onderstrepen we onze maatschappelijke opdracht. 2025 is een belangrijk jaar voor Erfgoed en Visie, we vieren namelijk ons 25-jarig bestaan. Het jaar wordt doorspekt van activiteiten binnen dat maatschappelijke engagement. We richten ons daarmee tot ons team, de brede buitenwereld en onze klanten waarmee we samenwerken. We lanceren daarbij de oproep NOBIS KWADRAAT 2025, waarmee we organisaties en initiatiefnemers willen ondersteunen die zich op een innovatieve manier inzetten voor de samenleving, vandaag en in de toekomst. Hiervoor stellen we 25.000 euro ter beschikking aan één of meerdere erfgoedprojecten met die unieke focus.”
Meer lezen over Erfgoed en Visie
Meer lezen over bow architecten
Meer lezen over Herbé
Meer lezen over de United Experts Group
Meer lezen over de Herbestemmingsdag
